पुस्तक – मंत्रावेगळा (Mantravegala)

लेखक – ना. सं. इनामदार  (Na. S. Inamdar)

भाषा – मराठी (Marathi)

ISBN – दिलेला नाही

पाने – ५५९

छत्रपती शिवाजी महाराजांनी लावलेल्या हिंदवी स्वराज्याच्या बीजाचे एका महावृक्षात रूपांतर पेशवाईच्या काळात झाले आणि तो वृक्ष वठला सुद्धा पेशवाईच्या काळात. दुर्दैवी योगायोग हा की जे “बाजीराव” नाव साम्राज्याच्या  विस्ताराशी जोडले गेले तेच “बाजीराव” नाव त्याच्या शेवटाशी सुद्धा जोडले गेले. ज्यांच्या काळात पेशवाईचा अंत झाला त्या दुसरे बाजीराव पेशवे यांच्या बद्दल वेगवेगळ्या कथा, वदंता प्रसिद्ध आहेत. पेशव्याच्या रंगेल स्वभावामुळे, भित्रेपणामुळे राज्य नष्ट झाले असा समज रूढ आहे म्हणूनच “पळपुटा बाजीराव” असं नामाभिधान रूढ झालंय. पण ना. सं. इनामदार यांनी केलेल्या संशोधनामध्ये त्यांना असे आढळले की बाजीराव पळपुटे नव्हते. उलट त्यांनी त्याला जमेल त्या सामर्थ्यानिशी इंग्रजांचा प्रतिकार नक्कीच केला. परिस्थितीच अशी होती की मराठी राज्य उतरणीला लागले होते. पेशवे घराण्यातला गादीचा संघर्ष, पेशवे वि. कारभारी असा संघर्ष, सरदारांमधली स्पर्धा अशा नाना कारणांनी एकूण परिस्थितीची वाटचाल अटळ शेवटाकडे होत होती. तो शेवट दुसर्‍या बाजीरावाचे नशिबात होता इतकंच. लेखकाने दीर्घ प्रस्तावना लिहून आपली भूमिका आणि संशोधन मांडले आहे. त्यातली ही दोन पाने वाचा.

(फोटोवर क्लिक करून झूम करून वाचा)

दुसऱ्या बाजीरावांच्या इंग्रजांविरुद्धच्या संघर्षातील शेवटच्या काही वर्षांत चित्रण या कादंबरीत लेखकाने केले आहे. बाजीराव पेशव्यांची बाजू आपल्यासमोर यावी; ते कशा प्रसंगातून गेले असतील; मराठी दौलत वाचवायची अखेरची धडपड कशी केली असेल असेल याचं मनोज्ञ वर्णन या कादंबरीत आहे.

कादंबरीच्या सुरुवातीच्या भागात त्यावेळचं भरलेलं, बहरलेलं पुणे शहर; त्यात होणारे सण-उत्सव, नाचगाण्याचे कार्यक्रम, पेशव्यांचा लवाजमा यांचं वर्णन प्रसंगोपात येतं. यातून एका समृद्ध राज्याची कल्पना येते.

पण पुढच्या प्रसंगातून हळूहळू कळायला लागतं की वरून सगळं छान दिसत असलं तरी खरी परिस्थिती तशी नाही. इंग्रजांचा हस्तक्षेप पेशव्यांच्या गादीपर्यंत पोहोचलेला आहे. याआधी झालेले राजकारण, इंग्रजांची घेतलेली मदत आणि त्यातून झालेला इंग्रजांचा चंचुप्रवेश आता मराठी साम्राज्याच्या गळ्याभोवतीचा फास झाला आहे. बाजीराव त्यातून सुटण्यासाठी धडपड करण्याच्या  तयारीत आहेत. 

पेशवा आता नाच-गाण्यात रंगला आहे, लढाईला घाबरतो; मराठी लोक आता जणू लढणं विसरले आहेत असा समज इंग्रजांचा व्हावा असा प्रयत्न एकीकडे चालू आहे. तर दुसरीकडे जुन्या सरदारांचे रुसवे-फुगवे काढून त्यांना युद्धाची तयारी करायला लावण्याची कसरत दुसरीकडे. त्यावेळी गादीवर असलेल्या छत्रपतींवर सुद्धा इंग्रज वकीलांचा इंग्रजांचा प्रभाव होतात आणि दरबारी राजकारणात पेशव्यांचा दुस्वास करणारे लोकही होते हे त्रांगडे तिसरीकडे. अशा पेचातून बाजीराव मार्ग काढत आहेत.

सरदारांना पुन्हा सैन्यौभरणीचं आवाहन करणारा हा एक प्रसंग.

इंग्रज प्रतिनिधी आणि पेशवे यांच्यातला हा नमुनेदार संवाद

अशी ही साडे पाचशे पानांची भलीमोठी कादंबरी आहे. काही वेळा तेच तेच प्रसंग पुन्हा पुन्हा येतायत असं वाटतं. युद्धासुद्धा सारखा रोमहर्षक विषय असला तरी कादंबरी मात्र अजिबात रोमहर्षक होत नाही. दरबारी राजकारणात सारखा चकवा देणारा विषय असला तरी त्या डावपेचांची रंगत कादंबरीत उतरत नाही. कादंबरी अतिशय संथपणे जात राहते. वाचताना पुढे काय होणार याची उत्सुकता लागत नाही.