अगदी जुजबी ओळख करून द्यायची म्हटले तरी इतकं लिहिल्याशिवाय पर्याय नाही. हे फक्त हिमनगाचं टोक आहे. अशा सीडी देशमुख यांच्या १२५ व्या जयंतीनिमित्त लोकसत्ताने हा विशेषांक प्रकाशित केला आहे. सीडींची बहु अंगाने ओळख करून देण्याचा हा लोकसत्ताचा प्रयत्न अतिशय स्तुत्य आहेच आणि तो झालाही आहे तसाच अर्थपूर्ण व सुंदर. त्याबद्दल संपादक गिरीश कुबेर आणि सर्व लोकसत्ता चमूचे एक वाचक म्हणून सर्वप्रथम आभार मानतो.

आता या विशेषांका बद्दल सांगतो सीडींवर च्या लेखांचा हा संग्रह आहे. अनुक्रमणिकेवर एक नजर टाकूया

यातल्या लेखांबद्दल सांगतो.

सीडींच्या आर्थिक क्षेत्रातील योगदानाबद्दल माहिती देणारे लेख
– “द्रष्टे अर्थशास्त्री” प्राध्यापक नीळकंठ रथ
– ” समन्यायी प्रशासक” राहुल बजोरिया
– “उत्क्रांतीवादी अर्थ प्रशासक” एस एल एन सिम्हा
– “भारताचे अस्सल प्रबोधन पुरुष” अजित रानडे
– ” धोरण संशोधनाचे मेरूमणी” डॉ विजय केळकर

रिझर्व बँकेचे गव्हर्नर म्हणून बँकेच्या कामाला आकार देणे, त्यात संशोधनात्मक कामाला प्रोत्साहन देणे, वर्ल्ड बँक आणि आयएमएफच्या कामातील योगदान, रिझर्व बँकेचे राष्ट्रीयीकरण, एलआयसी चे राष्ट्रीयीकरण, बँकिंग कंपनी Act ची निर्मिती, IFCI, ICICI ची स्थापनेतील सहभाग इत्यादी अनेक तपशील या लेखात आहेत इत्यादींची माहिती आहे

“द्रष्टे अर्थशास्त्री” लेखातील एक पान

अर्थमंत्री असताना आणि अर्थमंत्रीपदाचा राजीनामा दिल्यावर ते सक्रीय राजकारणातून दूर गेले असले तरी आयुष्यात त्यांनी कितीतरी संस्था उभारल्या, नावारूपाला आणल्या. त्यांच्या या रचनात्मक कामाबद्दल माहिती देणारे लेख
“संस्थात्मक स्वातंत्र्याचे सर्जनशील संवर्धक” निरंजन राजाध्यक्ष
“विद्वान सर्वत्र पूज्यते” डॉ. रूपा रेगे नित्सुरे

राजाध्यक्ष यांच्या लेखातील काही भाग

चिंतामणरावांशी भेट झालेल्या, त्यांच्याबरोबर काम करण्याची संधी मिळालेल्या लोकांनी जागवलेल्या त्यांच्या आठवणी

संयुक्त महाराष्ट्राच्या मागणीसाठी देशमुख यांनी दिलेला राजीनामा यामुळे चळवळीला वेगळेच बळ आणि नैतिक अधिष्ठान प्राप्त झाले. सीडींची मुक्तकंठाने स्तुती करणारा आचार्य अत्रे यांचा हा “चिंतामणी देशाचा कंठमणी” लेख. त्या वेळी दिल्लीत मोठा सत्याग्रह करण्यात आला त्याचे वर्णनसुद्धा या लेखात आहे.

देशमुखांच्या पत्नी दुर्गाबाई स्वतः विद्वान, सामाजिक कार्यकर्त्या, संसद सदस्या, नियोजन आयोगाच्या सदस्या होत्या. कामानिमत्ताने त्यांची देशमुखांशी ओळख झाली आणि देशमुखांनी त्यांना मागणी घातली. दुर्गाबाईंच्या दीर्घ लेखात अनेक आठवणींना उजाळा दिलेला आहे. दोघांच्या सामाजिक, राजकिय कामाबाबद्दल आहेच आणि घरगुती सुद्धा. उदाहरणादाखल ही दोन पाने.

चिंतामणरावांच्या भाषाप्रेम, साहित्यप्रेम, निसर्गप्रेम याबद्दलचे लेख
“विदग्ध संस्कृत प्रेमी” प्रा डॉ मंजुषा गोखले
“बालपणात हरवलेले चिंतामणराव” डॉक्टर श्रीनिवास वेदक
“चिंतामणी रावांची ग्रंथसंपदा” दुर्गाबाई देशमुख

चिंतामणराव संस्कृत फ्रेंच जर्मन जाणत होते. त्यांनी स्वतः संस्कृत मध्ये काव्यरचना केली आहे. संस्कृत काव्यांचे मराठी व इंग्रजीमध्ये भाषांतर केले आहे. मेघदूताचे मराठी भाषांतर, गांधीजींच्या विचारांवर शंभर संस्कृत सुभाषितांची रचना इत्यादी कितीतरी साहित्य आहे. आपल्या भाषणांमध्ये ते संस्कृत वचनांचा खुबीने वापर करत. आपल्या पत्नीला मागणीसुद्धा त्यांनी संस्कृत मध्ये घातली होती. मंजूषा गोखले यांनी त्यांच्या लेखात देशमुख यांच्या संस्कृत साहित्याचा आढावा घेतला आहे आणि त्याच्या उणीवा आणि बलस्थाने यांचा ऊहापोह केला आहे. त्यातली ही पाने

सी.डी. गौरव पर लेख
“सी डी विरळा तत्वनिष्ठ व्यक्तिमत्व” – उद्धव ठाकरे
“निसर्ग आणि पुस्तकप्रेमी” – देवेंद्र फडवणीस
“चिंतामणराव चुकलेच” – गिरीश कुबेर
“विस्मरण महाराष्ट्राचे” – माधव गोडबोले

दुसरे म्हणजे; अर्थमंत्रीपदाचा राजीनामा दिल्यावर त्यांनी संसदेत सडेतोड भाषण केलं आणि नेहरू हे एकाधिकारशाही पद्धतीने वागत आहेत असा जाहीर आरोप केला. आपली भूमिका महाराष्ट्र किंवा गुजरात यातल्या एकाच्या बाजूने नाही तर मुंबई केंद्रशासित करण्याच्या नेहरूंच्या एकतर्फी निर्णयाच्या विरुद्ध आहे हे त्यांनी मांडले. या भाषणाचा आणि त्याच्या प्रभावाचा उल्लेख बऱ्याच वेळा लेखांमध्ये आला आहे. त्यामुळे ते भाषण संक्षिप्त स्वरूपात का होईना या अंकात यायला हवे होते. सीडींच्या जीवनाचे महत्त्वाचे टप्पे मांडणारी कालसूची/कालानुक्रम द्यायला हवा होता. म्हणजे पूर्ण कार्य एका नजरेत बघता आलं असतं. त्यांनी किती वर्ष देशसेवा केली आणि एका वेळी किती वेगवेगळी कामं ते करत होते ते अजून परिणामकारकरित्या मांडलं गेलं असतं.

त्यांच्या नावाने अस्तित्वात असलेल्या संस्था, सार्वजनिक ठिकाणे, पुरस्कार किंवा व्याख्यानमालादी उपक्रम हे थोडक्यात देता आले असते तर त्या मोठ्या व्यक्तिमत्त्वाचे आपण सध्या किती छोट्या स्वरूपात स्मरण करतो आहे अजून प्रकर्षाने जाणवले असते.

असो. लोकसत्ताने या महत्त्वाच्या तरीही विस्मृतीत गेलेल्या विषयाला हात घातला हेच महत्वाचं आणि इतका सुंदर विशेषांक तयार केला हेच कौतुकास्पद. अंकात बरेच जुने फोटो सुद्धा आहेत त्यामुळे तो प्रेक्षणीय देखील आहे. उदा. रिझर्व बँकेचे गव्हर्नर म्हणून देशमुखांची सही असलेली जुनी नोट

या विशेष अंकाची कल्पना आपल्याला आली असेलच. अतिशय वाचनीय आणि संग्राह्य असा हा विशेषांक आहे. लोकसत्ता परिवाराने हा आगळावेगळा उपक्रम राबवून वाचकांना मोठी भेट दिली आहे. अनेक वाचक हा विशेषांक वाचून चिंतामणरावाबद्दल अजून वाचायला उद्युक्त होतील आणि प्रेरणा घेतील हीच सदिच्छा.